داخلا نمبر	15088
عنوان	سيد غلام مصطفيٰ شاهه
شاخ	شخصيتون
پڙهيو ويو	3124 ڀيرا
داخلا جو حوالو	انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا جلد اٺون

سيد غلام مصطفيٰ شاهه

سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي هڪ انگريزي ڪتاب جو عڪس

سيد غلام مصطفيٰ شاهه ۽ آسڪوپارپولا، علمي بحث مباحثي ۾ مصروف

سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي هڪ انگريزي ڪتاب جو عڪس

سيد غلام مصطفيٰ شاهه

سيد غلام مصطفيٰ شاهه: سيد غلام مصطفيٰ شاهه سنڌ جو ناميارو تعليمدان ۽ اسڪالر ٿي گذريو آهي، جنهن جي زندگيءَ تي افسوس ته گهٽ لکيو ويو آهي. سائين جي. ايم. سيد پنهنجن همعصر دوستن ۽ رفيقن بابت لکيل ڪتاب ’جنب گذاريم جن سـيـن‘ (ٻه جلد: 1967ع) ۾ به پروفيسر سيد غلام مصطفيٰ شاهه بابت احوال درج نه ڪري سگهيو هو. ڏهه سال پوءِ 1977ع ۾ جي. ايم. سيد اديبن ۽ عالمن جي کيس لکيل خـطـن جو ڪتاب ’اڄ پڻ چـڪـيـم چاڪ‘ ڇپرايو، جنهن ۾ هن سـيـد غلام مصطفيٰ شاهه جي نون (09) خطن سان گڏ سندس احوال ڏيندي لکيو آهي ته سيد غلام مصطفيٰ شاهه ڪراچي ضلعي (جيڪو پوءِ ٺٽو ضلعو ٿيو) جو ويٺل آهي. سنڌ جي مکيه مخير شخص سيد عبدالرحيم شاهه سجاول واري جي ڀيڻ جي اولاد مان آهي. تعليمي ماهر آهي. سنڌ مدرسي ڪراچيءَ جو شاگرد، سنڌ مسلم ڪاليج جو پرنسپال، ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪشن سنڌ ۽ وائيس چانسلر سنڌ يونيورسٽي ٿي رهيو آهي. قومي خيال رکڻ ڪري هن گهڻو ئي سَٺو آهي. سندس مون سان، شاهه صاحب (سيد عبدالرحيم شاهه) جي ڪري گهاٽا تعلقات رهيا. منهنجيءَ سنگت جي ڪري، اڳ ۾ سرڪار مٿس ڪاوڙيل هئي. انهن کي وڌيڪ ڪاوڙجڻ جو موقعو نه ڏيڻ جي خيال کان مون سندس احوال ’جن سين'>جنب گذاريم جن سين‘ ۾ ڪو نه ڏنو. پر پاڪستان جي سرڪارن کي مون سان ازلي وير هو، ان ڪري پوءِ به هن تي نوازشون ڪندا رهيا ۽ آخر کيس مجبور ڪري ڪڍي ڇڏيائون!“
جي. ايم. سيد جي هن وضاحت مان سنڌ جي هن محب وطن شخصيت بابت گهڻو ڪجهه معلوم ٿئي ٿو. سنڌ مدرسة الاسلام ڪراچيءَ جي اڳوڻي پرنسپال محمد علي شيخ پنهنجي هڪ انگريزي ڪتاب ‘Luminaries of the Land’ ۾ سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي زندگي، تعليمي ۽ علمي خدمتن بابت لکيو آهي.
سيد غلام مصطفيٰ شاهه سجاول جي زميندار سادات خاندان ۾، 18 آڪٽوبر 1918ع تي سيد غلام علي شاهه جي گهر ۾ پيدا ٿيو. مروج پرائمري تعليم ڳوٺ ۾ ورتائين. ان بعد سنڌ مدرسي ڪراچيءَ مان 1937ع ۾ ميٽرڪ فرسٽ ڪلاس ۾ پاس ڪيائين. هي امتحان بمبئي يونيورسٽيءَ ورتو هو، جنهن ۾ سموريءَ سنڌ ۾ پهرين پوزيشن حاصل ڪيائين. کيس بمبئي يونيورسٽيءَ، اُن ڪاميابيءَ تي اسڪالرشپ ڏني. بعد ۾ ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ داخلا ورتائين، جتان 1939ع ۾ انٽرميڊيٽ (سائنس) امتيازي نمبرن سان پاس ڪيائين. وڌيڪ تعليم لاءِ عليڳڙهه ويو ۽ مسلم يونيورسٽي عليڳڙهه مان 1941ع ۾ گرئجوئيشن ڪري، يونيورسٽيءَ ۾ ٽين پوزيشن ماڻيائين. ساڳيءَ يونيورسٽيءَ مان 1943ع ۾ غلام مصطفيٰ شاهه، علم سياسيات ۾ ايم. اي ڪئي، ۽ ساڳئي وقت قانون (L. L. B) جي ڊگري به ورتي. ان دؤر ۾ پاڪستان جي باني محمد علي جناح جي سعيي سان، ڪراچي شهر ۾ سنڌ مسلم ڪاليج جو بنياد رکيو ويو. سيد غلام مصطفيٰ شاهه کي ڪاليج ۾ اسسٽنٽ پروفيسر مقرر ڪيو ويو. قيام پاڪستان کان هڪ سال اڳ، سال 1946ع ۾ هندستان سرڪار شاهه صاحب کي تحقيق ۽ اعليٰ تعليم لاءِ اسڪالرشپ ڏئي لنڊن موڪليو، جتي ٻه سال ڊرهم يونيورسٽيءَ ۾ پڙهيو ۽ ايم. ايڊ جي ڊگري وٺي وطن موٽي آيو. واپسيءَ تي گورنمينٽ ڪاليج حيدرآباد (ڪاري موري) ۾ پروفيسر ٿيو، پر کيس سنڌ مدرسي جي خدمت جي شوق ڊيپوٽيشن وٺڻ تي مجبور ڪيو. 1950ع ۾ سرڪار کان ڊيپوٽيشن وٺي ڪراچيءَ ويو، جتي نو (09) سال سنڌ مدرسي جي سنڌ مسلم ڪاليج جو پرنسپال رهيو. هتي شاهه صاحب، مسلم ڪاليج جي وڏي خدمت ڪئي ۽ هڪ سٺو استاد ۽ بهترين منتظم ثابت ٿيو. 1955ع ۾ ون يونٽ ٺهڻ کان پوءِ اولهه پاڪستان (صوبو) وجود ۾ آيو. 1960ع جي ابتدا ۾ غلام مصطفيٰ شاهه کي تعليم کاتي ۾ ڊپٽي ڊئريڪٽر مقرر ڪري لاهور بدلي ڪيو ويو. بعد ۾ تعليم کاتي ۾ ڊئريڪٽر مقرر ٿيو. ابتدا ۾ ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ڪم ڪيائين. ان دؤر ۾ سنڌي اسڪولن جي بچاءَ لاءِ سرگرم ڪردار ادا ڪيائين، ڇو ته ون يونٽ سرڪار خاص ڪري سنڌ جي وڏن شهرن مان سنڌي ميڊيم اسڪولن کي اردو ميڊيم اسڪولن ۾ تبديل ڪري رهي هئي. ممتاز دانشور محمد ابراهيم جويي ۽ شاهه صاحب ڪجهه ٻين دوستن سان گڏجي ونيونٽ جي خلاف ڳجهي مهم جاري رکي. ونيونٽ سرڪار خفيه ادارن جي رپورٽن جي آڌار تي محمد ابراهيم جويي کي ڪوهاٽ، ۽ پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه کي لاهور بدلي ڪري ڇڏيو. ايوب خان جو دؤر، مارچ 1969ع ۾ پورو ٿيو، تڏهن تبديليءَ جو جهوٽو لڳو ۽ ٻنهي جلاوطن سنڌي تعليمي آفيسرن کي بدلي ڪري سنڌ ۾ مقرر ڪيو ويو.
سنڌ جي هن نامور تعليمي آفيسر جو يادگار ۽ سدا حيات ڪم سنڌ يونيورسٽيءَ جي نئين تعمير آهي. علامه آءِ. آءِ. قاضي هن اداري جو باني وائيس چانسلر هو، پر اها حقيقت آهي ته سيد غلام مصطفيٰ شاهه سـنـڌ يـونيـورســٽـيءَ جـو مـعـمـار عـملـدار هو. سيد غلام مصطفيٰ شاهه 30 سيپٽمبر 1969ع کان 05 ڊسمبر 1973ع تائين، سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر رهيو. ان دؤر ۾ هن پنهنجين خداداد صلاحيتن کي ڀرپور طريقي سان استعمال ڪيو. رات ڏينهن هڪ ڪري يونيورسٽيءَ جي اڏاوت واري ڪم ۾ تيزي آندائين. جيتوڻيڪ شاهه صاحب جي اچڻ تائين سنڌ يونيورسٽي نيو ڪئمپس (ڄام شوري) جو چڱو تعميراتي ڪم ٿي چڪو هو، تڏهن به شاهه صاحب جي اچڻ سان ان ڪم ۾ تيزي آئي. روڊ، رستا، پاڻي، بجلي ۽ وڻڪار جي طرف خاص ڌيان ڏنو ويو. ٿوري عرصي ۾ ڄام شوري جا ننگا جبل، ڇٻر، باغيچن ۽ وڻن جي سائي چادر ۾ ڍڪجي ويا. ملازمن لاءِ رهائشي ڪوارٽر، استادن لاءِ بنگلا ۽ شاگردن جون هاسٽلون، سندس دؤر ۾ يا ته تعمير ٿيون، يا وري آباد ٿيون. موجوده ٽيچرس هاسٽل جي سامهون بنگلو نمبر A-1، شروع ۾ شاهه صاحب جي رهائش گاهه هو. اتي هاڻي پريس لڳائي وئي آهي. بنگلي A-2 ۾ وائيس چانسلر جي آفيس هئي. بنگلو A-3، ان وقت جي رجسٽرار جو گهر هو. شاهه صاحب، سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر هو، تڏهن اولڊ ڪئمپس حيدرآباد ۾ قائم انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ کـي بـاهه ڏنـي وئـي هئـي. بـعـد ۾ ڀُٽـي صـاحــب جي حڪومت کان، سيد صاحب خاص مالي مدد وٺي انڊس هاءِ وي تي سنڌالاجيءَ جي موجوده جديد عمارت تعمير ڪرائي. ان عمارت جو سنگ بنياد سنڌ جي گورنر ممتاز علي ڀُٽي رکيو هو. سنڌ يونيورسٽي ريلوي اسٽيشن جو قيام پڻ شاهه صاحب دؤر ۾ ممڪن ٿيو. اسماعيلي روحاني اڳواڻ هزهائينيس ڪريم آغا خان جي مالي مدد سان، سنڌ يونيورسٽيءَ جي موجوده عمارت جڙي راس ٿي. آغا خان پنهنجي سِر شاهه صاحب جي دعوت تي آيو ۽ مرڪزي ڪتب خاني(Central Library) جو سنگ بنياد رکيائين. موجوده انتظامي بلڊنگ ۽ وي. سي هائوس به شاهه صاحب جي دؤر ۾ تعمير ٿيا. غلام مصطفيٰ شاهه پهريون وائيس چانسلر هو، جيڪو نئين تعمير ٿيل وي. سي هائوس ۾ رهائش پذير ٿيو. ان کان سواءِ يونيورسٽيءَ جي جامع مسجد به سندس دؤر ۾ ٺهي. علامه آءِ. آءِ. قاضيءَ سان ڊگهي عرصي جي ساٿ، دوستيءَ ۽ عقيدت جي دعويٰ ڪندڙ پروفيسرن کان علامه آءِ. آءِ. قاضي فوت ٿيڻ بعد وسري ويو هو. سيد غلام مصطفيٰ شاهه جي دؤر ۾ ئي علامه صاحب ۽ سندس گهر واري مسز ايلسا جون مزارون تعمير ٿيون ۽ انهن جي مٿان جديد قسم جو عاليشان گنبذ تعمير ٿيو. ان ڏس ۾ سائين جي. ايم. سيد خاص دلچسپي ورتي هئي ۽ مشهور قانوندان اي. ڪي. بروهيءَ مالي مدد فراهم ڪئي هئي. هي مقبرو 1971ع ۾ ٺهي راس ٿيو هو.
سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ 1951ع کان تدريسي عمل شروع ٿيو هو ۽ مختلف شعبا وجود ۾ آيا، تن ۾ سنڌي شعبو شامل هو. غلام مصطفيٰ شاهه جي وائيس چانسلر ٿي اچڻ کانپوءِ هن شعبي کي وڌيڪ فعال ۽ سرگرم ڪيو ويو. شعبي جي توسيع ۽ واڌاري ۾ جيڪي رڪاوٽون هيون، سي شاهه صاحب، پير حسام الدين راشدي، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ ڪجهه ٻين دوستن جي مشوري سان ختم ڪرايون. سال 1971ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ، شاهه صاحب جي دؤر ۾ سنڌي ٻوليءَ (ادب) ۾ پهرين ڊاڪٽريٽ جي ڊگري ڏني وئي ۽ ائين اڳتي تحقيق جو رستو هموار ٿيو ۽ بعد ۾ ڳچ سارن استادن کي پي. ايڇ. ڊي جون ڊگريون حاصل ڪرڻ جو موقعو مليو.
شاهه صاحب جي وائيس چانسلريءَ واري دؤر ۾ شاگردن لاءِ راندين جو ميدان ٺهيو ۽ ان کي ترقي پسند قومپرست اڳواڻ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ جي نالي سان منسوب ڪيائين. شاهه صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ رستن جا نالا سنڌ ۽ پاڪستان جي نامور اڪابرن جي نالي منسوب ڪيا. پاڻ صبح جو سوير اُٿي، ڪڏهن هاسٽلن تي وڃي شاگردن جا حالات معلوم ڪندو هو ته ڪڏهن وري يونيورسٽي ڪالونيءَ جي خبرچار لهندو هو. تاريخدان ڊاڪٽر مبارڪ عليءَ پنهنجي آتم ڪٿا ’در در ٺوڪر کائي‘ ۾ غلام مصطفيٰ شاهه لاءِ لکيو آهي ته، ”شاهه صاحب، حيدرآباد مان سنڌ يونيورسٽي ڄام شوري منتقل ڪئي ۽ حيدرآباد ۾ صرف ايڊيوڪيشن ڪيمپس رهڻ ڏني.“ سندس نظر ۾، ڄڻ ته ڄام شوري ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ کي کڻي اچڻ شاهه صاحب جو ڪو وڏو گناهه هو. ان عمل تي حيدرآباد جي آباديءَ جي هڪ خاص طبقي، مزاحمت ۽ واويلا ڪئي هئي. ان وقت ملڪ ۾ جنرل يحييٰ خان جي مارشل لا لڳل هئي. بعد ۾ اوڀر پاڪستان ۾ فوجي آپريشن ٿيو ۽ بنگلاديش وجود ۾ اچي ويو. شاهه صاحب ڪراچيءَ ۾ ئي هو، جو پٺيان سنڌ يونيورسٽيءَ (ڄام شوري ڪيمپس) جي ٽرانسپورٽ، پاڻي، فون ۽ بجلي بند ڪري، ڳچ تعداد ۾ پروفيسرن کي گرفتار ڪيو ويو. شاهه صاحب کي خبر پئي ته هڪدم ڄام شوري پهچي، ان مذموم عمل تي سنڌ جي گورنر ۽ يونيورسٽيءَ جي چانسلر جنرل رخمان گل کي هڪ احتجاجي خط لکيائين. حيدرآباد جي ڪن حلقن کي شاهه صاحب جي يونيورسٽيءَ جي ترقيءَ ۽ تعمير وارو عمل پسند ڪونه آيو هو. اصل ۾ غلام مصطفيٰ شاهه نوجوان سنڌين کي مختلف شعبن ۾ اڳتي وڌڻ ۽ ملازمتون حاصل ڪرڻ ۾ مدد ڪئي هئي.
ڊسمبر 1971ع ۾ پاڪستان ٻه ٽڪرا ٿيو. اوڀر پاڪستان، بنگلاديش بنجي ويو ۽ بچي ويل اولهه پاڪستان ئي ’پاڪستان‘ وڃي رهـيـو. يحـيٰ خـان جـي دؤر جـي پڄـاڻـي ٿـي. جـناب ذوالـفـقـار عـلـي ڀٽـو پاڪستان جو نئون حڪمران ٿيو. هن 1973ع جو آئين ٺهرائي، ملڪ ۾ پارلياماني طرز حڪومت رائج ڪئي. ممتاز علي ڀٽو سنڌ جو وزيراعليٰ هو. هن دؤر ۾ پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه، نئين آئين (1973ع) جي معمار، وفاقي وزير قانون عبدالحفيظ پيرزادي کي سنڌ يونيورسٽي اچڻ ۽ کيس ڊاڪٽريٽ جي اعزازي ڊگري ڏيڻ لاءِ خاص ڪنووڪيشن ڪوٺايو. ڪجهه شاگردن، گورنر سنڌ بيگم رعنا لياقت علي توڙي پيرزادي صاحب جي تذليل ڪئي. ان ڪري ڀُٽو سرڪار، شاهه صاحب تي ناراض ٿي پئي. اهڙيءَ ريت شاگردن جي وچ ۾ ويڇا وڌيا. شاگردن جي هڪ قومپرست ۽ ٻي سپاف نالي پيدا ٿي. قومپرست شاگرد، جي. ايم. سيد جا پوئلڳ هئا ۽ سپاف تي ذوالفقار علي ڀُٽي جي پارٽيءَ جو هٿ هو. ان پسمنظر ۾ يونيورسٽيءَ جو تعليمي ۽ انتظامي ماحول بگڙڻ لڳو. نتيجي طور پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه حالتن کان تنگ ٿي، وائيس چانسلريءَ جي عهدي تان استعيفا ڏئي ذاتي جيپ ۾ سامان رکي ڪراچيءَ هليو ويو. ٻئي ڏينهن پاڪستان جي وزيراعظم ذوالفقار علي ڀُٽي، شاهه صاحب کي ذاتي طرح فون ڪري استعيفا واپس وٺڻ يا ڪنهن ٻيءَ سٺي ملازمت قبول ڪرڻ لاءِ زور ڀريو، پر شاهه صاحب ڪنهن به سرڪاري نوڪري ڪرڻ کان معذرت ظاهر ڪئي، بلڪ ڀُٽي صاحب کي چيائين ته، ”باقي زندگي سنڌ لاءِ زندهه رهبو، سنڌ کي پڙهبو ۽ سنڌ لاءِ لکبو، آءٌ فائيلن ۾ وڌيڪ وقت گم رهڻ نه ٿو چاهيان.“ ان هوندي به شاهه صاحب 1988ع جي عام چونڊن ۾ پيپلز پارٽيءَ جو قومي اسيمبليءَ جو ميمبر چونڊيو ويو. شهيد بينظير ڀٽو پهريون ڀيرو وزيراعظم پاڪستان بڻي، ته سنڌ جي هن تعليمي ماهر کي وفاقي وزير تعليم ڪيو ويو. شاهه صاحب وزير تعليم (1988ع- 1990ع) جي حيثيت ۾ پاڪستان جي تعليم ۽ خاص ڪري سنڌ جي تعليمي ترقيءَ ۾ وڏي دلچسپي ورتي. فائين آرٽس ۽ ڊزائين ڪاليج جي قيام لاءِ سنڌ يونيورسٽيءَ کي ڪروڙين روپين جي گرانٽ فراهم ڪيائين، پر يونيورسٽي انتظاميا اُن پيسي مان ذاتي نفعو ته ڪمايو، پر فائين آرٽس ڪاليج ٺاهي نه سگهي. آخرڪار هي ادارو مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽيءَ جي حوالي ڪيو ويو. هن وقت هي ڪاليج سپر هاءِ وي تي پراڻي ٽول پلازه ڀرسان هڪ خوبصورت عمارت ۾ ڪم ڪري رهيو آهي. اها سنڌ جي اعليٰ تعليم لاءِ شاهه صاحب جي هيءَ آخري خدمت هئي.
پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه رٽائرمينٽ کان پوءِ، ڪراچي شهر ۾ ’شاهه عبداللطيف ڪلچرل سوسائٽي‘ وجود ۾ آندي، جنهن ۾ سنڌي ۽ اردو دانشورن کي شامل ڪيائين. هيءَ سوسائٽي ڪراچيءَ ۾ سنڌ جي ٻرندڙ مسئلن، ادبي معاملن ۽ سماجي حالتن تي بحث مباحثي لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ميڙاڪا ۽ سيمينار منعقد ڪندي رهي. هن سوسائٽيءَ ڪجهه بهترين سنڌي ۽ انگريزي ڪتاب پڻ شايع ڪيا، پر سوسائٽيءَ جو وڏو ڪارنامو انگريزي زبان ۾، ٽه ماهي جرنل ’سنڌ ڪئارٽرلي‘ (Sindh Quarterly) جو اجراءُ هو. رسالي جا سال ۾ چار پرچا نڪرندا هئا. پهريون پرچو 1975ع ۾ ڇپجي پڌرو ٿيو، ان وقت ڀُٽي صاحب جي حڪومت هئي. اسلام آباد ۽ ڪراچيءَ جي سرڪاري ايوانن ۾ ٿرٿلو مچي ويو. پرچي تي بندش هنئي وئي، پر شاهه صاحب وڏيءَ همت ۽ دليريءَ سان ’سنڌ ڪئارٽرلي‘ کي ٻيهر جاري ڪرائڻ ۾ سوڀارو ٿيو. 1976ع کان هي پرچو باقـاعـدگيءَ سـان ڇپجڻ شروع ٿيو. ڀُٽي صاحب کانپوءِ جـنـرل ضـياءِ الـحـق جـي دؤر (1977ع- 1988ع) ۾ هڪ ڀيرو وري هن پرچي کي بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، پر مارشل لا اختيارين کي به ان ۾ ناڪامي نصيب ٿي. شاهه صاحب هن پرچي جا ٻه آخري پرچا 1998ع ۾ ڪڍيا. ان کانپوءِ پرچو بند ٿي ويو. سنڌ جي هن بهادر انسان، 09 آڪٽوبر 1999ع تي وفات ڪئي. وفات کانپوءِ سندس دوستن ڪوشش ڪري سن 2000ع ۾ ’سنڌ ڪئارٽرلي‘ جو ’سيد غلام مصطفيٰ شاهه يادگار نمبر‘ ڪڍيو. هي هن رسالي جو آخري شمارو هو. تعداد جي لحاظ سان هن تاريخي انگريزي رسالي جا نوي (90) کن پرچا ڇپيا. هونئن ته هي رسالو هر ان عالم، اديب ۽ اسڪالر لاءِ جاري ٿيو هو، جيڪو سنڌ بابت مواد تيار ڪري، لکي ۽ ڇپرائي. پر هن پرچي جي انفرادي خاصيت خود شاهه صاحب جا مضمون هوندا هئا. پروفيسر صاحب پاڻ رسالي جو ايڊيٽر هو. ان پسمنظر ۾ هر پرچي ۾ خود شاهه صاحب جو لکيل اداريو موجود هوندو هو. ايڊيٽر جي اداريي ۾، سنڌ ۽ پاڪستان جي سياسي، اقتصادي، لساني، تعليمي، ثقافتي، قومي ۽ خارجه پاليسيءَ تي دل کولي لکيو ويندو هو. اڄ پاڪستان کي جيڪي به سنگين مسئلا سامهون آهن، تن تي سنڌ جي هن محب وطن دانشور نهايت بيباڪيءَ سان لکيو. ڪاش ويهه ٽيهه سال اڳ شاهه صاحب جي لکيل تحريرن کي پاڪستان جا حڪمران جيڪڏهن سنجيدگيءَ سان وٺن ها ته هوند اڄ پاڪستان جي هيءَ بربادي، افراتفري، بدنظمي ۽ ڇڙواڳي مٿاهينءَ سطح تي نه پهچي ها. شاهه صاحب جي انگريزي تمام خوبصورت، روان ۽ ڪشش ڪندڙ هئي. هُو رسالو ’سنڌ ڪئارٽرلي‘ شاهه صاحب جي سنڌ جي حوالي سان هڪ وڏي خدمت آهي.
سيد غلام مصطفيٰ شاهه سنڌي زبان ۾ ڪجهه ڪتاب لکيا، جن جو مختصر ذڪر ڪجي ٿو.
شاهه صاحب 1953ع ۾ آمريڪا ۽ يورپ جو تعليمي سفر ڪيو. ان دوران اتي جيڪي ڪجهه ڪجهه ڏسندو هو، ان بابت روزانو هڪ عدد خط اخبار ’الوحيد‘ کي لکي موڪليندو هو. اخبار ۾ اهي خط پابنديءَ سان شايع ٿيندا هئا. انهن معلوماتي خطن تي مشتمل ڪتاب ’سير ۽ سفر‘ 1962ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ ڇاپي پڌرو ڪيو. هن ڪتاب ۾ ٻي عالمگير جنگ کانپوءِ زوال پذير يورپ ۽ نئين اڀرندڙ آمريڪا جي سماج، تعليم، ثقافت ۽ سياست تي عالمانه نظر وڌل آهي. ڪتاب احسان بدويءَ مرتب ڪيو هو.
’معاشرو ۽ تعليم‘ شاهه صاحب جو ٻيو ڪتاب آهي، جيڪو به سنڌي ادبي بورڊ 1974ع ۾ ڇپيو هو، جنهن ۾ 6 عدد سماج ۽ علم جي حوالي سان تقريرون آهن، جن ۾ شاهه صاحب هڪ تعليمي ماهر نظر اچي ٿو. ڀُٽي صاحب جي حڪومت 1977ع ۾ ختم ٿي. غلام مصطفيٰ شاهه ٻن سالن کان ’سنڌ ڪئارٽرلي‘ ۾ ڀٽي حڪومت جي خامين تي خوب لکندو رهيو. ڀٽي کانپوءِ فوجي حڪومت آئي ته سنڌي عوام نسورو آزار ۾ اچي ويو. شاهه صاحب هڪ مدبر ۽ دلير دانشور طور ڀٽي ۽ ضياء الحق جي دؤر جي ڪَٿ ڪندي هي ڪتاب (سنڌي معاشرو ۽ ان جو مستقبل) ڇپرايو هو. ڪتاب جي ابتدا ۾ فڪر انگيز ’مقدمو‘ لکندي، شاهه صاحب سنڌي سماج جي انيڪ خرابين جي ڀرپور نشاندهي ڪئي آهي. هي ڪتاب 1978ع ۾ ڪراچيءَ مان مصنف پاڻ ڇپرايو هو.
ســنـڌ جـي هـن ڏاهـي ۽ تـعـلـيـمـي مفڪر، وفاقي وزير تعليم هجڻ واري دؤر ۾، پاڪستان ۾ تعليمي زوال جي سببن تي به هڪ انگريزي ڪتاب لکيو هو، جنهن جو سنڌي ترجمو محمد ابراهيم جويي ۽ حبيب الله صديقيءَ گڏجي ڪيو هو ۽ اهو ترجمو، سنڌي ادبي بورڊ ’پاڪستان جو تعليمي نظام‘ عنوان سان 1990ع ۾ ڇپيو هو. ڪن سببن جي ڪري ڪتاب عام نه ٿي سگهيو. انهن ڪتابن کان پوءِ آمريڪي فلسفي ول ڊيورانٽ جي مشهور ڪتاب Lessons of History جو سنڌي ترجمو ’تاريخ جا سبق‘ شاهه صاحب منظر تي آندو. هي ڪتاب شاهه صاحب ۽ سندس گهر واريءَ عزيزه غلامه مصطفيٰ شاهه ترجمو ڪيو هو ۽ ’تاريخ جا سبق‘ جي نالي سان 1994ع ۾ ڇپايو هو. سال 1998ع ۾ شاهه صاحب مشهور تعليمي ماهر ۽ اديب محمد اسماعيل عرساڻيءَ جا ٻه ڪتاب: ’بدنصيب ٿري‘ ۽ ’سنڌي سٻاجهڙا‘ مرتب ڪري پنهنجي پيش لفظ سان ڇپرايا.
سيد غلام مصطفيٰ شاهه جا ڪي نصابي ڪتاب به ڇپيل آهن. ان کان سواءِ ٻه عدد ڊڪشنريون ’انگريزي- سنڌي ڊڪشنري‘ (دفتري سنڌي: 1972ع) ۽ ’سنڌي زبان جي بنيادي لغت‘ (1976ع، ٻين عالمن جي اشتراڪ سان) پڻ شاهه صاحب جي ڪريڊٽ تي آهن. ان کان سواءِ هن جا ڪيترا مضمون: ’ڪتاب‘، ’استاد‘ ۽ ’سنڌي معاشرو‘ وغيره عنوانن سان پڻ ڇپيا هئا. پروفيسر غلام مصطفيٰ شاهه جا ڪيترا سنڌي مضمون، تقريرون ۽ خطبا توڙي انٽرويو اڃا تائين گڏ ٿي ڇپجي نه سگهيا آهن. جيڪڏهن انهن کي گڏ ڪري شايع ڪجي ته سنڌي زبان جي علمي ذخيري ۽ فڪري ادب ۾ گهڻي ڪشادگي پيدا ٿيندي.
پروفيسر سيد غلام مصطفيٰ شاهه بنيادي طرح انگريزي زبان جو عالم هو. هن انگريزي زبان ۾ لکڻ شروع ڪيو ۽ آخر تائين هن ٻوليءَ ۾ لکڻ جو عمل جاري رکيائين. سندس لکيل، مرتب ڪيل ۽ ايڊٽ ڪيل انگريزي ڪتابن جو وچور هن طرح آهي:
• A Principals’ Papers
• Towards Understating the Muslims of Sindh
• Legacy of Britain
• Cross in the Subcontinent (The British in the subcontinent)
• Education of Pakistan: An appeal and a prayer
• Bhutto: The Man and the Martyer
• General Zia: His Winged Death and the Aftermath
• Indus Basin: Tragic Sale of Pakistan Waters and Kalabagh Dam
• Aboriginal tribes of India (Edit)
• Corpus of Indus seals and Inscriptions (Co-editor) Vol. 02, Helsinki.
شاهه صاحب، سنڌ جي معاشري ۽ تعليم جي تباهيءَ، پاڪستاني سياست جي ناڪاري رخن، ڪامورن جي ڇڙواڳي. پاڪستان جي معيشت جي تباهي هجي يا پاڪستاني حاڪمن جي نااهلي، ملڪ جي اڻ وڻندڙ نظام، نام نهاد قومي ٻوليءَ جي برتري ۽ پاڪستان جي مقامي ٻولين جي وجود جي انڪار واري مئسلي، سنڌ جي پاڻيءَ تي ڌاڙي ۽ سنڌ جي زراعت جي برباديءَ جو معاملو، ملڪ جي درياهن جي وڪري، تڪراري ڪالاباغ ڊيم جي تعمير جي معاملي، بنگالي مسلمانن سان ڏاڍاين جي مسئلن، پاڪستان ۾ تعليمي ۽ ثقافتي زوال، سنڌ جي علم ۽ علمي ادارن جي تباهي. فوجي آمريتن جي دؤر ۾ آئين ۽ قانون جي پائمالي، جمهوري دؤر ۾ جمهور جي گلي گهُٽجڻ جي معاملي تي پروفيسر سيد غلام مصطفيٰ شاهه نهايت جرئت سان قلم کنيو ۽ عوامي سجاڳيءَ جا موقعا پيدا ڪيا، حڪومتن جي ضمير کي جنجهوڙيو ۽ دنيا کي پاڪستان جو اصلي چهرو ڏيکارڻ جي جستجو ڪئي.
پروفيسر صاحب هڙاپا ۽ موهن جي دڙي تان لڌل مهرن ۽ لکڻين کي پڙهائڻ لاءِ ڪم جي ابتدا ڪئي. ان ڏس ۾ فن لينڊ جي اسڪالر آسڪو پارپولا جي رٿ تي، يونيسڪو جي تعاون سان هڪ علمي رٿا تيار ڪئي وئي. پراجيڪٽ جي لاءِ ڏوڪڙ پئسي جو بندوبست يونيسڪو کي ڪرڻو هو ۽ باقي گهربل تعاون هندستان ۽ پاڪستان جي سرڪارن کي ڪرڻو هو. مقصد هي هو ته سڄيءَ دنيا مان سنڌو تهذيب جون مهرون هٿ ڪري اڀياس ڪرڻ جي ڪوشش، فن لئنڊ جي اداري Academy of Sciences and Letters کي پارپولا جي سرپرستيءَ ۾ ڪرڻي هئي، جيڪو ادارو اڌ صديءَ کان ان ڪم ۽ تحقيق ۾ مصروف هو. The Corpus of Indus seals and Inscriptions (CISI) نالي هن ڪتاب جو پهريون جلد، حڪومت هند جي سهڪار سان 1987ع ۾ شايع ٿيو. هن جلد ۾ جيڪو مواد آهي، ان جو تعلق هندستان ۾ مليل مذڪوره لکتن ۽ مهرن سان آهي. جلد ٻئي جو تعلق پاڪستان ۾مليل آثارن سان هو. هي جلد شايع ڪرڻ ۾ تڏهن آساني پيدا ٿي، جڏهن سيد غلام مصطفيٰ شاهه وفاقي وزير تعليم هو. هن صاحب پنهنجي وزارت ۽ حڪومت پاڪستان جي ٻين ادارن کان، آسڪو پارپولا کي تڪڙي گهربل مدد فراهم ڪرائي. ان پس منظر ۾ ٻيو جلد 1991ع ۾ ڇپجي نروار ٿيو. هن جلد تي آسڪو پارپولا ۽ غلام مصطفيٰ شاهه جو مفصل مهاڳ پڙهڻ لائق آهي. رٿا جو ٽيون جلد (متفرقه) جون 2010ع ۾ جاري ٿيو. انڊس مهرن ۽ ڪتبن تي پارپولا سان گڏ ٻين محققن به ٽنهي جلدن تي ساٿي ايڊيٽر طور ڪم ڪيو. انگريزي تصنيف ۽ تاليف ۾ شاهه صاحب جو هي ڪم وڏي اهميت رکي ٿو.
سـنـڌ جـي هـن عـظيـم انـسـان ڪـيـترن عـلمـي ۽ ادبي ادارن جي سربراهه ۽ ميمبر طور ڪم ڪيو. شاهه صاحب هڪ نيم سياسي تنظيم ’سرونٽس آف سنڌ سوسائٽي‘ 1985ع ۾ قائم ڪئي هئي، جيڪا جماعت وڏي عرصي تائين فعال رهي. شاهه صاحب جي وفات کانپوءِ ان جو سربراهه سراج الحق ميمڻ ٿيو، جنهن محمد ابراهيم جويي ۽ ٻين سڄاڻ سنڌين جي مدد سان ان کي فعال رکيو. سوسائٽي ڪڏهن ڪڏهن گڏجاڻيون ڪري، سنڌ جي ٻرندڙ مسئلن بابت غور ويچار ڪري ٺهراءَ ۽ پريس بيان ڪڍي، وقت جي حڪومت جو ڌيان ڇڪرائڻ جي ڪوشش ڪندي هئي. هن جماعت بابت سمورو مواد گڏ ڪري شاهه صاحب هڪ ڪتاب جي صورت ۾ 1998ع ۾ ڇپرائي ڇڏيو ۽ ان کي ’سنڌ ڪئارٽرلي‘
(نمبر 1، سال: 1998ع) جو روپ ڏنو.
شاهه صاحب بنيادي طرح هڪ زميندار هو. ان کانسواءِ جديد علمن جو اڪابر، تعليمي ماهر ۽ بهتر انگريزي ڳالهائيندڙ اسڪالر هو. ان پسمنظر ۾ هن داناءَ انسان دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن جو سير سفر ڪيو. هر سال يورپ ۽ خاص ڪري فن لينڊ، ناروي، سئيڊن ۽ ڊينمارڪ جي سياحت تي ويندو هو. سندس مقصد رڳو دنيا ڏسڻ نه هو، پر اتي جي علمي دنيا کي روبرو ڏسڻ ۽ سمجهڻ هوندو هو. اهو ئي سبب آهي، جو غلام مصطفيٰ شاهه هڪ وسيع سوچ ۽ فڪر وارو عالم ٿي گذريو آهي. مذڪوره ملڪن توڙي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ سندس دوستن جو حلقو وسيع هو. سنڌ ۾ اردودان طبقي ۾ ڊاڪٽر جي. ايم. مهڪري، پروفيسر ڪرار حسين، مظهر يوسف ۽ ڊاڪٽر محمود حسين سندس خاص علمي دوست هئا. سينيئر سنڌي اديبن ۾ جي. ايم. سيد،شيخ عبدالمجيد سنڌي'> شيخ عبدالمجيد سنڌي، محمد ابراهيم جويو، ايم. ايڇ. پنهور، پير حسام الدين راشدي ۽ مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي توڙي غلام محمد گرامي، سيد غلام مصطفيٰ شاهه جا هم خيال علمي ۽ ذاتي دوست شمار ٿيندا هئا.
سيد غلام مصطفي شاهه، 81 سالن جي ڄمار ۾، 09 آڪٽوبر 1999ع تي وفات ڪئي. سندس مزار ڪراچي شهر جي قديم ميوا شاهه قبرستان ۾ آهي.